Nga: Gabriel Garsia Markez
Koloneli hapi kutinë e kafesë dhe pa se kishte mbetur vetëm një lugëz. Hoqi xhezven nga zjarri, derdhi gjysmën e ujit në dyshemenë prej dheu dhe me një thikë kroi kutinë sipër xhezves deri kur ranë edhe grimcat e fundit të kafesë të përziera me leskra ndryshku.
Ndërkohë që priste të bëhej kafeja, i ulur pranë shporetit prej balte të pjekur, me një qëndrim pritjeje të pafajme e gjithë besim, koloneli pati përshtypjen se në rropulli po i rriteshin kërpulla dhe luleshpatëza të helmëta. Ishte tetor. Një mëngjes nga ata të cilëve zor t’u bësh bisht, qoftë edhe për një njeri si koloneli, që kish jetuar kushedi se sa mëngjese të tilla. Për pesëdhjetë e gjashtë vjet me radhë, qysh kur kish mbaruar lufta e fundit civile, koloneli s’kish bërë gjë tjetër veçse kish pritur. Dhe një ndër të paktat gjëra që vinin ishte tetori.
E shoqja ngriti kunupierën kur e pa të hynte në dhomën e gjumit me kafenë. Asaj nate kish pasur një krizë astme dhe tani vazhdonte të ishte e topitur. Por u ngrit për të marrë filxhanin.
– Po ti, – tha.
– E piva, – gënjeu koloneli. – Kishte mbetur edhe një lugë e madhe.
Atë çast filluan të binin kambanat. Kolonelit i kishte dalë nga mendja varrimi. Ndërkohë që e shoqja pinte kafenë, ai zgjidhi hamakun nga njëri cep dhe e mbështolli te cepi tjetër, prapa derës. Gruaja filloi të mendonte për të vdekurin.
– Kishte lindur më 1922, – tha. – Tamam një muaj pas djalit tonë. Më shtatë prill.
Vazhdoi të rrufiste kafenë sa herë e lejonte frymëmarrja e gërvishtur. Veç kërcat e bardhë i kishin mbetur mbi një peshk kurrizor të lakuar e të papërkulshëm. Shqetësimet e frymëmarrjes bënin që pyetjet t’i dilnin si pohime. Kur mbaroi kafenë e kishte ende mendjen tek i vdekuri.
– E tmerrshme duhet të jetë të varrosesh në tetor, – tha. Por i shoqi nuk ia vuri veshin. Hapi dritaren. Tetori qe shtruar në oborr. Tek sodiste bimët që harliseshin me një blerim të dendur dhe gjurmët e krimbave të shiut në tokën e lagët, koloneli e ndjeu përsëri në rropulli muajin e kobshëm.
– Gjer në palcë më ka hyrë të lagështit, – tha.
– Është dimër, – ia ktheu gruaja. – Qysh kur filluan shirat, të thashë të mos flije pa çorape.
– Ka një javë që me çorape po fle.
Shiu binte ngadalë, por pa pushim. Koloneli do të kish dashur të mbështillej me një batanije e të shtrihej sërish në hamak. Por kambanat e thyera prej bronzi, që vazhdonin të binin me ngulm, i kujtuan përsëri varrimin. “Tetor”, mërmëriti dhe u largua nga dritarja. Vetëm atëherë iu kujtua gjeli i lidhur te këmba e krevatit. Ishte një gjel luftarak.
Si shpuri filxhanin në kuzhinë, kurdisi në sallon sahatin me lavjerës të futur në një kuti prej druri të gdhendur. Ndryshe nga dhoma e gjumit, që qe mjaft e ngushtë për frymëmarrjen e një astmatikeje, salloni ishte i gjerë, me katër karrige përkundëse prej xunkthi rreth një tryeze me mbulesë e me një mace prej allçie. Në murin përballë sahatit qe një tablo me një grua mes tylesh, e qarkuar prej amurësh, në një barkë të mbushur me lule.
Ishte shtatë e njëzet kur mbaroi së kurdisuri sahatin. Pastaj shpuri gjelin në kuzhinë, e lidhi te shporeti, ndërroi ujët në misur dhe vuri pranë një dorë misër. Një tufë kalamajsh hyri nga një vrimë e gardhit. U ulën rreth gjelit dhe zunë ta vështronin në heshtje.
– Mjaft e patë, – tha koloneli. – Gjelat s’bën t’i shohësh aq shumë, se merren mësysh.
Kalamajtë s’e prishën terezinë. Njëri prej tyre filloi t’i binte me harmonikë goje një kënge të modës. “Sot mos i bjer, – i tha koloneli. – Ka të vdekur në fshat”. Kalamani futi harmonikën në xhepin e pantallonave dhe koloneli kaloi në dhomë të vishej për në varrim.
Kostumi i bardhë veror ishte i pahekurosur, ngaqë e shoqja pat qenë me krizë. Kështu që kolonelit s’i mbetej veçse të vishte kostumin prej shajaku të zi, që pas martesës e përdorte vetëm për raste të veçanta. Mezi e gjeti në fund të baules, të mbështjellë me gazeta e të mbushur me zare naftaline për ta ruajtur nga mola. Gruaja, e shtrirë në shtrat, vazhdonte ta kishte mendjen tek i vdekuri.
– Tani duhet të jetë takuar me Agustinin, tha. – Ishalla nuk i tregon se si u katandisëm pas vdekjes së tij.
– Ata, tani, me siguri që bisedojnë për punë gjelash, – tha koloneli.
Gjeti në baule një çadër të madhe e të qëmoçme. I pat rënë së shoqes në një lotari politike për të mbledhur fonde për partinë ku kishte bërë pjesë koloneli. Asaj nate kishin parë edhe një shfaqje në qiell të hapët, që nuk qe ndërprerë edhe kur kishte filluar shiu. Koloneli, e shoqja dhe i biri Agustin – që atëherë kish qenë tetë vjeç e kishin ndjekur shfaqjen deri në fund, të strukur nën çadër. Tani Agustini kishte vdekur dhe cohën prej sateni të shndritshëm e kishte grirë mola.
– Shih si u katandis kjo çadër klounësh, – tha koloneli duke përsëritur një frazë që e kishte qejf. Hapi mbi krye një konstruksion të mistershëm shtizash metalike: – Veç për të numëruar yjet mund të hyjë
në punë tani.
Buzëqeshi. Por gruaja nuk e mori mundimin t’ia hidhte sytë çadrës. “Se mos vetëm çadra, – mërmëriti. – Ne po kalbemi vetë së gjalli”. Dhe mbylli sytë për ta pasur mendjen vetëm tek i vdekuri.
Pasi u rrua me hamendje se s’kishin pasqyrë prej kushedi sa kohësh – koloneli u vesh në heshtje. Pantallonat, që i rrinin ngjitur mbas këmbëve si benevrekë, të lidhura te nyejt me dy gjalma në formë laku, mbaheshin në brez me dy gjuhëza po prej shajaku, që kalonin nëpër dy tokëza të praruara të qepura në lartësinë e veshkave. Rrip mesi nuk përdorte. Këmisha ngjyrë kartuçi të vjetër, e ashpër po si kartuç, mbërthehej me një pullë bakri që shërbente njëkohësisht edhe për të mbajtur jakën false. Por jaka false qe prishur, ndaj koloneli kishte hequr dorë nga kravata.
E bënte çdo veprim si të kryente ndonjë ceremonial me rëndësi. Eshtrat e duarve ia mvishte një lëkurë e trashë dhe e mbuluar me pikëla të kuqe si dhe lëkura e qafës. Para se të mbathte këpucët lustrafin, u kroi baltën e ngjitur anëve. E shoqja e pa atë çast të veshur si ditën e dasmës. Vetëm atëherë e kuptoi sa qe plakur i shoqi.
– Je veshur si për ditë të shënuar, – tha.
– Ditë e shënuar është edhe ky varrim, tha koloneli. – Pas kushedi sa vjetësh, është i pari që vdes vetvetiu.
Shiu reshti pas orës nëntë. Koloneli po matej të dilte, kur shoqja e kapi për mënge të xhaketës.
– Krihu, – i tha.
Ai u përpoq të shtronte me një krehër briri kreshtën e tij ngjyrë çeliku. Por qe mundim i kotë.
– Si papagall duhet të dukem, – tha.
Gruaja e vështroi nga koka te këmbët. Mendoi se jo. Koloneli nuk dukej si papagall. Qe burrë i rreshkët, eshtërmadh e me kyçe si të punuara në torno. Kishte një gjallëri në sy, që e dallonte prej atyre plecive si të konservuar në formalinë.
– Mirë je, – pohoi ajo dhe, teksa i shoqi po dilte prej dhome, shtoi: – Dhe pyete doktorin se ç’i kemi bërë që s’na shkel në shtëpi.
Banonin në të dalë të fshatit, në një shtëpi me çati prej degësh palme dhe mure gëlqereje të leskëruara. Vazhdonte të ishte lagësht, por shi nuk binte. Koloneli ia mbajti për nga sheshi nëpër një rrugicë me shtëpi të ngjeshura njëra pas tjetrës. Tek dilte në rrugën kryesore, pati një të ngjethur. Sa i zinte syri, fshati qe veshur me lule. Të ulura te sofatë e portave gratë e veshura në të zeza prisnin xhenazenë.